خرافه زدایی مراسم اهل بیت

تحریف زدایی و خرافه زدایی از عزاداری‌ها یکی از اهداف مهم انبیاء و اولیای الهی مبارزه با تحریف‌ها و خرافات و آداب و رسوم منشأ یافته از جهل و نادانی است. معنا و مفهوم تحریف در این میان قیام عاشورا به عنوان یک واقعه بزرگ که به همت ولی خدا انجام شد، در طول گذشت تاریخ هزار وسیصد و اندی ساله خود دچار تحریف‌ها،  و خرافاتی شد؛ و  باعث شد که در برخی مقاطع تاریخی عاشورا به هدف خود نرسد. این نوشتار می‌کوشد پس از تعریف خرا فه و تحریف و علت پدید آمدن آنها، به برخی از خرا فات و تحریفاتی که متوجه این نهضت مقدس شده، بپردازد؛ آنگاه به نحوه عزاداری صحیح روی آورد. تحریف از ریشه «حرف» به معنای لبه، کناره و مرز یک چیز، گرفته شده است. و در لغت مایل کردن، منحرف ساختن و دگرگون نمودن آمده است.[1] در اصطلاح مفهوم گسترده‌ای دارد مثلاً تحریف در قرآن معنای خاصی دارد که مقصود منحرف ساختن فهم و تفسیر قرآن است[2]. در اینجا مقصود از منحرف کردن عزاداری از اهداف اصلی قیام ابا عبد الله(علیه السلام) است.   اقسام تحریف الف: تحریف لفظی این است که ظاهر مطلبی را عوض کنند. ب: تحریف معنوی یعنی تصرف در معنی به گونه‌ای که خلاف مقصد و مقصود باشد.[3] عوامل تحریف شهید مطهری در کتاب «حماسه حسینی»[4] سه عامل را نام می‌برد که عبارتند از: 1 ـ غرضها و دشمنی‌های دشمنان گاهی دشمن برای اینکه به هدف خود (تغییر مسیر واقعه از حقیقت آن)  برسد،  تغییر و تبدیل‌هایی در متن تاریخ و یا توجیه و تفسیر‌های ناروایی از تاریخ می‌ نماید. این عامل در تحریفات عاشورا نقش اساسی داشت. مثلاً بنی امیه از همان ابتدا امام حسین(علیه السلام) و یاران با وفای او را خارج از دین می‌خواندند تا بدینوسیله جنایات خود را توجیه کنند. 2 ـ تمایل بشر به اسطوره و افسانه  سازی در بشر یک حس قهرمان پرستی وجود دارد. معمولاً انسان‌ها به قهرمان‌ها و نابغه‌هایی که بسیار علاقه دارند، افسانه می‌بندند. این عامل در قیام امام حسین(علیه السلام) نیز وجود داشت. مانند نحوة جنگیدن حضرت ابو الفضل(ع) در میدان جنگ که گفته شده با نوک شمشیر خود تعداد هشتاد نفر را به آسمان پرت کرد وقتی هشتادمین نفر به بالا پرت شد، اولین نفر به زمین فرود آمد! 3 ـ پندار به تقویت واقعه گاه یک واقعه آنقدر مورد علاقه است و افراد می‌خواهند زنده بماند، که نکاتی را به آن می‌افزایند یا احیاناً از آن می‌کاهند تا به زعم آنان بیشتر و بهتر در طول تاریخ باقی بماند. در نهضت حسینی چه بسا افراد می‌پنداشتند اگر به روضه‌های و مصیبت‌ها نکاتی را گر چه در واقع رخ نداده است، بیفزایند ماندنی‌تر خواهد شد. مثل جریان عروسی قاسم بن حسن(ع) که کاملاً ساختگی است، ولی روضه خوانان چه بسا به این دلیل که به زعم خود به شور مجالس بیفزایند و مردم را بیشتر بگریانند، آن را اضافه کرده‌اند، امّا آیا استفاده از هر وسیله‌ای برای گریاندن مردم جایز است؟! معنای خرافه خرافه لفظی عربی است و در اصل به معنای «میوه چیده شده» می‌باشد. خرافه در اصطلاح اعتقاد بی اساسی است که با عقل و منطق و علم سازگاری نداشته باشد، مثل اعتقاد به نحس بودن عدد 13و...[5] تفاوت تحریف با خرافه با توجه به تعاریفی که از تحریف و خرافه به عمل آمد، تفاوت این دو در این است که خرافه چه بسا اساسی ندارد، ولی تحریف اساس و مبنایی دارد، این اساس، همان واقعیت واژگون شده است. به عبارت دیگر در تحریف چیزی است که تغییر می‌کند، اما در خرافه اساساً چیزی نیست، بلکه صرفاً ساخته شده و امری موهوم است.   عوامل پیدایش خرافه 1 ـ جهل و نادانی مهمترین علت خرافه زایی و حتی پذیرش خرافات، نادانی مردم است. قرآن نیز همین علت را ریشة انواع بت پرستی معرفی می‌کند و انسان‌ها را به عبرت آموزی دعوت نموده است.[6] وارد نمودن بسیاری از خرافات در عزاداریهای عاشورا ناشی از جهل مردم نسبت به این واقعه است،علامه میرزا حسین نوری در مبارزه با دروغ‌هایی که درباره عاشورا از زبان برخی گویندگان نا آگاه گفته شده است، کتاب با ارزش «لؤلؤ و مرجان» را نوشت. امروزه ورود شیپور، بوق‌های قوی، طبل و... در عزاداری‌ها ناشی از جهل عمومی عزاداران حسینی است. 2 ـ تقلید‌های کورکورانه و بی پایه گاهی خرافه‌ای چنان رواج می‌یابد که اگر افرادی به آن عمل نکنند، احساس می‌شود جرم و خطایی انجام داده‌اند، از جمله ریختن خون قربانی برای اتومبیل نو و مسائلی از این قبیل. در عزاداریها گاه دیده می‌شود که مقابل هیئت و دسته‌جات عزادار یا قربانی می‌کنند و این سنت غلط را به این دلیل که پیشینیان آنها انجام می‌دادند، انجام می‌دهند! قرآن تقلید کورکورانه را سخت مورد نکوهش قرار می‌دهد.[7] 3 ـ احساسات به جای تعقل معمولاً بیشتر مردم به دنبال امتناع عقلی و منطقی نیستند، لذا با تحریک احساسات و عواطف، می‌توان آنها را به کاری وا داشت، یا از آن بازداشت، هر اندازه فرد و اجتماعی اهل تعقل، تفکر و منطق و استدلال باشند، خرافات در میان آنها کمتر خواهد بود. برای مثال استفاده از شمایل و تماثیل معصومین(علیهم السلام) در مکان‌های مذهبی و عزاداری‌ها که اسلام (بر خلاف مسیحیت) به همین دلیل با مجسمه سازی و مجسمه تراشی مخالفت می‌کند. برای مستدل‌تر شدن موضوع به فتواهای دو مرجع تقلید معاصر توجه نمایید. سؤال: آیا حضرتعالی عکسی را که به عنوان تمثال حضرت محمد(صلی ا...علیه وآله) در بازار موجود است و حضرت را به صورت جوان کم سن و سالی نشان می‌دهد، تأیید می‌فرمایید؟ حضرت آیت الله مکارم شیرازی:  هیچ دلیل معتبری بر تأیید این عکس و سایر عکس‌های منتشر شده، در دست نیست. [8] حضرت آیت الله فاضل لنکرانی: نقاشی عکس‌های تخیّلی معصومین(علیهم السلام)  در صورتی که برجستگی نداشته باشد و موجب هتک آنان نباشد فی نفسه حرام نیست، ولی اعتقاد به آن بی وجه است.[9]   آسیب‌های عزاداری آسیب‌هایی که مجالس عزای امام حسین(علیه السلام) را مورد تهدید قرار می‌دهد را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد: الف: آسیب‌های انحرافی این آسیب‌ها به انگیزه و نیت و جهت‌گیری‌های دست اندر کاران و اثر گذاران بر این مجالس بر می‌گردد، یعنی اهداف راهبردی که بر محتوا و چهار چوب این گونه مجالس حاکم است و به این مجالس سمت و سوی خاصی می‌بخشد. این دسته از آسیب‌ها بسیار خطرناک‌اند، برای روشن شدن شعبه‌های مختلف آن(که گاه اتفاق افتاده است)، به بخش‌هایی از آن اشاره می شود:  ·             شبهات مغرضان نسبت به اصل عزاداری و مشروعیت آن:   این همان راهی است که قبلاً رضا خان بی سواد قلدر به فرمان انگلیس‌ها برای مبارزه با عزاداری امام حسین(علیه السلام) برگزید و شکست خورد و امروزه برخی از فرقه‌های مسلمان مثل وهابیت انجام می‌دهند. مثلاً می‌گویند هیچ دلیل قرآنی و روایی بر عزاداری نداریم و یا می‌گویند این عزاداری بر مبنای عدم تسلیم و رضایت از کار خداوند و گردن نهادن به قضا و قدر الهی است! پاسخ این گونه شبهه ‌ها را بزرگان شیعه در کتب‌های مختلف ذکر نموده‌اند. از جمله مرحوم علام امینی در کتاب «سیرتنا و سنّتنا و سیرة نبیّنا و سنته»  چهل روایت از کتابهای اهل سنت نقل کرده کرده و سند همه آنها را بر مبنای رجالی و حدیثی مؤلفین صحاح سته، مورد بررسی قرار داده است. علاوه بر این خود پیامبراسلام(صلی ا...علیه وآله)  برای شهادت امام حسین(علیه السلام)  عزاداری و گریه کردند.[10]  ·             توطئه‌های استکباری: پس از تجربه شکست طرح شیطانی انگلیسی در ممنوعیت عزاداری امام حسین(علیه السلام)  توسط رضا خان، استکبار به فکر تحریف این مراسم افتاد. در کنفرانس شیعه شناسی که در تلاویو برگزار گردید به این نتیجه رسید ند که یکی از نقاط قوت شیعه «اعتقاد به نهضت امام حسین(علیه السلام)   و روحیه ستیزه جویی با ظلم» است. «هایل برانت» معاون سابق سازمان سیاه هم بر این نکته تأیید می‌کند که ما تصمیم گرفته‌ایم با حمایت‌های مالی از برخی سخنرانان و مداحان و برگزار کنندگان اصلی این گونه مراسم، بنیان های شیعه و فرهنگ شهادت طلبی را سست و متزلزل کنیم...»[11] 4 ـ ترویج شور بدون شعور اکتفا کردن به اشک و آه و بر انگیختن احساسات، بدون تقویت اندیشه، تعقل و معرفت باعث سست شدن پایه‌های عزاداری خواهد شد. هدف اصلی از عزاداری ترویج فرهنگ اهل بیت(علیهم السلام) و معارف اسلام است. امام صادق(علیه السلام)   به فضیل فرمود: «أتجلسون وتحدثون؟» آیا در جلسات خود از احادیث ما استفاده می نمایید؟ بعد ادا مه می‌دهند: «إنّی اُحبُّ تلک المجالس أحیو ا مرنا، رحم اللهُ من احیی ا مرنا» من چنین مجالسی را دوست دارم، با برگزاری این مجالس ا مر ما را احیاء نمایید، خداوند کسی را که ا مر ا مامت ما را احیاء می‌کند مشمول رحمتش قرار می‌دهد. ب: آسیب‌های گفتاری توجه مقتل نگاران، روضه خوانان و مداحان به نوشته‌ها و سخنان خود، ا مری است که بایستی مورد اهتمام قرار گیرد. هرگز سخنی که سند و مدرکی برای آن نمی‌توان یافت، ذکرننمایند. برای مثال این جمله معروف که از زبان ا با عبد الله(علیه السلام) گفته می‌شود که «اسقونی بشربة من الماء» یک جرعه آب به من بدهید! هرگز امام حسین(علیه السلام)این جمله را ذکر نکرده است و در مقابل دشمن، خود را خوار و زبون نکرده است.[12] و یا برای مثال شعرهای مداحان نباید چنان ضعیف باشد که باعث وهن عزاداری گردد. اساساً رابطه امام(علیه السلام)و مردم که برپایه معرفت صحیحی مبتنی است، نباید به ارتباطی صرفاً عاطفی و احساسی تبدیل شود. استفاده کرده از واژه‌های چون: ارباب، شاه، مجنون حسینم، سگ حسینم، دیوونه حسینم و...! رابطه امام(علیه السلام)را تبدیل به رابطه صوفیانه و عوامانه و مبهم می‌کند، که نمی‌تواند وظیفه و مسؤولیت مأموم را در برابر امام (علیه السلام)توضیح دهد. ج: آسیب‌های کرداری 1.آمیختن عزاداری با آهنگ‌های مبتذل و آلات موسیقی در سالهای اخیرگاه شکل جدیدی از مداحی دیده می‌شود که ترکیبی از فرهنگ‌های مختلف با محتوایی کم وبیش دینی و سبک‌های اقتباس شده از بیگانه است. برای نشان دادن راه برای جویندگان صراط هدایت سخنان مقام معظم رهبری در 5/5/84 در جمع مداحان در ذیل می‌آید: «تقلید در موسیقی و سبک سازی نیز عادت بدی است که در میان مداحان رواج یافته. اگر مداح به‌طور جدی به دستگاه‌های موسیقی ایرانی آشنا باشد، می‌تواند سبک مستقلی را ابداع کند. و به جای تقلید از موسیقی آثار دیگران که لزوماً هماهنگی و متناسب لازم با محتوای ذکر اهل البیت(علیهم السلام)  ندارد، سبک مستقلی را در مداحی ایجاد نماید...» علاوه بر این استفاده کردن از آلات و ابزار موسیقی مانند طبل، فلوت، شیپور و... به هیچ وجه زیبنده مجالس امام حسین (علیه السلام)نیست و شأن، وقار و متانت این مجالس را تنزّل می‌دهد. استفاده از این آلات در مقابل دیدگاه غرض آلود مخالفان که به دنبال خرده گیری و تخریب پاکترین و خردورزترین مذهب توحیدی جهان است، بهترین خدمت به دشمن است. فتاوای مراجع معظم تلقلید در استفاده از آلات موسیقی در عزاداری سؤال: استفاده از آلات موسیقی مانند ارگ در مراسم عزاداری چه صورت دارد؟ حضرت آیت الله خامنه‌ای: «استفاده از آلات موسیقی مناسب با عزاداری سالار شهیدان نیست و شایسته است مراسم عزاداری به همان صورت متعارفی که از قدیم متداول بود، برگزار شود.» حضرت آیت الله تبریزی: «استفاده از آلات موسیقی در عزاداری حرام است.» حضرت آیت الله صافی گلپایگانی: «جایز نیست.» حضرت آیت الله بهجت: «از آنچه موجب وهن عزاداری است، باید اجتناب شود. استعمال آلات موسیقی در عزاداری خالی از اشکال نیست مطلقاً.» حضرت آیت الله فاضل لنکرانی: «احوط ترک آن است.»[13] 2 ـ قمه زنی موضوع قمه زنی از دو جهت از دیدگاه شرع اسلام قابل بررسی است: جهت اول: اضرار به نفس یا اعضاء بدن و یا سلب و تضییع منافع بدن. جهت دوم: انعکاس تأثیرات منفی آن بر باورهای مخالفان شیعه. در قرآن آمده است: «ومن یعظم شعائرالله فانهامن تقوی القلوب»[14] هر کس شعائر الهی را بزرگ دارد، این کار نشانة تقوای دلهاست. ـ سؤال این است که آیا قمه زنی، بزرگ داشتن شعائر الهی است؟ صرف نظر از توضیح دو جهتی که گفته شد(تفصیل ودلایل آن را بایددرجای دیگرجست و اساساً به همین دلایل قمه زنی شرعاً حرام است، زیرا در هر دو صورت باعث وهن مذهب شیعه اثنی عشری می‌شود) ، در ذیل برخی فتاوی مراجع تقلید راجع به قمه زنی ذکر می‌شود. سؤال: قمه زنی در عزاداریها از نظر شرعی چه صورت دارد؟ حضرت آیت الله تبریزی: «عزاداری باید طوری باشد که موجب وهن بر شیعه نباشد.» حضرت آیت الله مکارم شیرازی: «اقامه عزای حسینی از افضل شعائر است، ولی باید از آنچه به بدن ضرر می‌رساند یا مایه وهن مذهب است، پرهیز کرد.» حضرت آیت الله خامنه‌ای: «قمه زنی علاوه بر اینکه از نظر عرفی از مظاهر حزن و اندوه محسوب نمی‌شود و سابقه‌ای در عصر ائمه (علیهم السلام) و زمان‌های بعد از آن ندارد و تأییدی مهم به شکل خاص یا عام از معصومین(علیهم السلام) در مورد آن نرسیده است، در زمان حاضر موجب وهن و بد نام شدن مذهب می‌شود؛ بنابراین در هیچ حالتی جایز نیست. و چنانچه در این مورد عذری وجود داشته باشد، نذر واجد شرایط صحّت و انعقاد نیست.» حضر ت آیت الله بهجت: «اگر موجب وهن مقدسات شود جایز نیست.» حضرت آیت الله سیستانی: «باید از کارهایی که عزاداری را خدشه‌دار می‌کند، اجتناب شود.» حضرت آیت الله فاضل لنکرانی: «هر عملی که موجب وهن مذهب شود، جایز نیست.» حضرت آیت الله صافی گلپایگانی: «در موردی که موجب وهن مذهب شود، از آن خودداری گردد.»ن خودداری گردد.[15] شیوه عزاداری صحیح 1 ـ سخنرانی و ذکر مصائب کربلا یکی از بهترین روش‌های سوگواری امام حسین(علیه السلام) مقتل خوانی است. در این روش، روضه خوان عین حوادث کربلا را با استفاده از کتابهای معتبر مقتل یا حدیث یا تاریخ، بدون کم و زیاد می‌خواند. این کار بسیاری از آسیب‌های عزاداری مانند تحریف، کذب، غلو و... را از بین می‌برد. 2ـ شعر و مرثیه سرایی یکی از شیوه‌هایی که از نظر کمیت درمیان روش‌های سوگواری ائمه(علیهم السلام)سهم بیشتری به خود اختصاص می‌دهد، شعر خوانی است. امام باقر(علیه السلام) و امام صادق(علیه السلام) و امام رضا(علیه السلام)از هنر شعرایی همچون کمیت، ابو هارون، مکفوف، دعبل و... بهره فراوانی جستند و آنها را مورد تشویق مادی و معنوی قرار می‌دادند. بدون تردید شعر باید ناقل فرهنگ ائمه(علیهم السلام) به مردم باشد، و ابزاری برای دفاع از ولایت آنها و احیای امر امامت باشد. باید در مراسم عزای ابا عبد الله(علیه السلام) از شعرهای غلو آمیز، ذلت بار و مشحون به دروغ و تحریف پرهیز شود، تا عزاداری معنویت ویژه خود را داشته باشد. 3 ـ گریه از بهترین شیوه‌های عزاداری که حاکی از اخلاص و صداقت عزاداری و ایمان و ارادت او نسبت به مقام ائمه طاهرین و ساحت مقدسشان است، گریه بر مصائب آن بزرگواران است، که هیچ گونه پیرایه و حیله و تزویر و تصنّعی را بر نمی‌تابد. از پیامبر(صلی ا...علیه وآله) و ائمه(علیهم السلام) تأکید زیادی بر بکاء (گریه)، ابکاء (گریاندن) و تباکی (تظاهر به گریه) شده است. البته گریه نباید چنان باشد که باعث وهن به عزاداری باشد. گریه‌هایی خارج از نزاکت که با دریدن یقه و یا خراش به صورت باشد، مورد پسند نیست. 4 ـ زیارت امام حسین(علیه السلام) یکی از بهترین حالات عزا، در قالب زیارت است که به زائر، حال معنوی و عرفانی خوشی می‌بخشد. با خواندن زیارت مأثوره و با لمس قبور مطهره، احساس قرب نموده و با همه وجود احساس نزدیکی و پیوند قلبی با شهیدان کربلا و پیمان بستن با آنها، بر ادامه راه مقدس و عدالتخواهانه‌شان می‌نماید و شخص را از درون متحول ساخته و به حکم عقل عشق چاره‌ای جز بیعت بر پیمودن راه‌شان نمی‌بیند، درمیان زیارتهایی که مشتمل بر ذکر حوادث کربلا و مصائب اهل بیت(علیهم السلام) است، زیارت ناحیه مقدسه است که بیش از آنکه زیارت باشد، روضه خوانی بر امام حسین (علیه السلام)است. 5 ـ پوشیدن لباس مشکی گر چه ظاهر برخی روایت نشان می‌دهد که پوشیدن لباس مشکی کراهت دارد، ولی برخی روایات پوشیدن عبا و عمامه مشکی را استثناء کرده است.[16] سیاه پوشی در حال عزا نیز نه تنها اشکالی ندارد، بلکه امری پسندیده است چرا که نشانی از تفاوت ظاهری شخص در ایام عزا نسبت به پیش از آن است. [1] . ر. ک. محمد تقی مصباح یزدی، قرآن شناسی، ص 167 ـ 109. [2] . قرآن کلمه تحریف را ذکر نموده است ر. ک بقره / 75. [3] . ر.ک. شهید مطهری، حماسه حسینی، ج اول، انتشارات صدرا، چاپ بیست و یکم 1373، ص 13. [4] . ر.ک، همان، ص 40 به بعد. [5] . ر.ک. لغت نامه دهخدا واژه خرافه و دائرة المعارف تشیع، ح7، ص 107 (به نقل از کتاب خرافات در زندگی مردم، نوشته اسماعیل شاکر اردکانی ص 14 ـ 15) [6] . ر.ک قسمتی از آیة 38 سوره اعراف. در این آیه حضرت موسی7 قوم خو را که تقاضای معرفی بتی را از ناحیه حضرت داشتند، آنها را جمعیتی جاهل و نادان می‌داند. [7] . ر.ک، زخرف / 21 – 22؛ اعراف / 70 و 173؛ هود 62 و 87. [8] . استفتائات جدید، ج1، ص 491. [9] . جامع المسائل، ح1، ص 259، سؤال 1013. [10] . ر.ک. مقتل ابن جوزی، ج1، ص 164؛ و تاریخ طبری، ج3، ص 27 به نقل از کتاب آسیب شناسی عزاداری، مرتضی فاطمی، قم، مؤسسه انتشاراتی ائمه علیهم السلام، چاپ اول زمستان 85، ص 16و17. [11] . ر.ک، روز نامه جمهوری اسلامی 5 خرداد 83. [12] . ر.ک حماسه حسینی، ج 2، ص 218. [13] . به نقل از کتاب آسیب شناسی عزاداری، مرتضی فاطمی، ص 148. [14] . حج / 32. [15] . به نقل از کتاب «دست پنهان نگاهی به تاریخچه، مبانی فقهی و بازتابهای قمه زنی در افکار عمومی و رسانه‌های بین المللی»، واحد پژوهش دفتر فرهنگی فخر الائمه علیهم السلام، قم، سازمان اوقاف و امور خیریه، چاپ هفتم، دی ماه 1387ع ص 45 به بعد. [16] . ر.ک. وسائل الشیعه، ج3، ص 280.                                                           محمود غلامی جامی ـ کارشناس ارشد فلسفه و کلام اسلامی کارشناس فرق ومذاهب اداره کل تبلیغات اسلامی خراسان رضوی